Диомедын арлууд: Өвөрмөц соёл, цаг хугацааны заагт орших хосгүй орон зай
Арктикийн тойргийн яг дор, Орос ба Аляскийн хооронд хоёр жижигхэн арал оршдог нь дэлхий дээрх хамгийн хачирхалтай газарзүйн нэгэн нууцыг агуулдаг: Диомедын арлууд. Эдгээр арлуудын соёл нь Америк, Орос, уугуул Инупиат нийгмийн нөлөөг шингээсэн өвөрмөц холимог бөгөөд хосгүй динамик бүхий амьдралын хэв маягийг бүрдүүлдэг. Өнөөдөр бид улс төр, цаг агаар, газарзүйн огтлолцол дээр оршдог энэхүү гайхалтай орчныг хөндөж байна.
Газар зүйн байрлал ба түүхэн хуваагдал
Том Диомед болон Бяцхан Диомед гэх хоёр арал нь Берингийн хоолойн яг төвд, Аляскийн эргээс холгүй байрладаг. Тэдний хоорондох хоёр милийн өргөн хоолой нь зөвхөн хоёр улс—Орос, АНУ-ыг тусгаарлаад зогсохгүй, олон улсын огнооны шугам ч дайран өнгөрдөг. Үүний улмаас Том Диомед нь Бяцхан Диомедээс бүтэн өдрөөр түрүүлж оршдог бөгөөд тэднийг “Маргаашийн арал” ба “Өчигдрийн арал” хэмээн нэрлэх нь бий.
Эрт цагт эдгээр арлуудын хоорондын харилцаа чөлөөтэй байсан ч 1948 онд хил хаагдаж, Оросын тал арлыг цэргийн бааз болгосноор нутгийн иргэд нүүжээ. Үүнээс хойш Том Диомед Оросын цэргийн бааз оршдог.
Байгаль орчин, хүн амын амьдрал
Бяцхан Диомед арал дээр Диомеде гэх ганц тосгон бий. Газар нутгийн хувьд чулуун, модгүй, тэгш оройт уулс, улирлын чанартай зэрлэг ургамал бүхий байгалийн хатуу ширүүн орчинтой. Оршин суугчдын хүнс нь далайн хав, хулд загас, халим, баавгай зэрэг байгалийн нөөцөд түшиглэдэг бөгөөд ан агнуур бол зөвхөн амин зуулга төдийгүй соёлын салшгүй хэсэг юм.
2010 оны хүн амын тооллогоор 110 оршин суугчтай байсан бол сүүлийн жилүүдэд энэ тоо 80 орчимд хүрчээ. Цахилгаан эрчим хүч, хязгаарлагдмал интернет, ганцхан дэлгүүртэй тус тосгонд амьдралын өртөг маш өндөр: нэг уут далайн давс 32 ам.доллар, нэг шил угаалгын нунтаг 44 ам.доллар хүрэх нь бий.
Хүндрэл бэрхшээл ба дасан зохицол
Диомедын арлууд өнөөг хүртэл "Мөсөн хөшиг"-ийн сүүдэрт амьдарч байна. Орост зочлохын тулд Диомеде тосгоны оршин суугчид эхлээд Аляскийн эх газар руу нисч, дараа нь Москвагаас албан ёсны урилга авч байж л визийн эрх нээгдэнэ. Арлын тусгаарлагдсан байдал нь энгийн аялал, харилцааг ч хүнд сорил болгодог.
Уур амьсгалын өөрчлөлт Диомедын арлуудад онцгой дарамт учруулж байна. Арктикийн мөс жилээс жилд хайлж, ан агнуурын нөхцөл, логистик тээвэр, тосгоны байрлалд ч сөргөөр нөлөөлж байна. Мөс хангалтгүй тул онгоц буух боломжгүй болж, нисдэг тэрэг гол тээврийн хэрэгсэл болсон нь өртөг өндөр, хэмжээ хязгаарлагдмал болжээ. Мөнх цэвдэгийн хайлалт жилд 2-6 см-ээр тосгоныг аажмаар нүүлгэхэд хүргэж байна.
Соёл, уламжлал, ирээдүй
Оршин суугчдын дийлэнх нь ан агнуур, гар урлал, загас агнуур, оёдол, сургууль, эмнэлэг, инженерийн дэд бүтцийн ажилд оролцдог. Гэвч ажиллах хүчний зах зээл хомс бөгөөд ажилгүйдэл 40 хувьд хүрсэн байна. Диомед хотод архи согтууруулах ундааг бүрэн хориглодог. Энэ нь олон нийтийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд чухал ач холбогдолтой хэмээн үздэг.
Хэдийгээр залуу үеийнхний дунд дэлхийтэй холбогдох хүсэл нэмэгдэж байгаа ч Инупиат ард түмний уламжлал, хэл, ахуйн мэдлэг амьд хэвээр хадгалагдаж байна. Инупиат хэл одоо 8-10 ахмад хүний аман дамжууллаар хадгалагдаж буй бөгөөд бичиг үсгийн баримт хомс байна.
Овгийн удирдагч Роберт Сулук “Биднээс нүүх санал ирнэ гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Гэхдээ бид дасан зохицох чадвартай. Энэ бол хүн төрөлхтөн болон байгальд амьдрагч бүх амьтдын нийтлэг чанар” хэмээн хэлжээ.
