ШИМТ: шинжлэх ухаан, инженерчлэл, математик, технологи

1. 🌍 Газар зүй

🌊 Атлантын далай өдөрт 2 см өргөсдөг.

Африк ба Америкийн тектоник хавтангийн зөрөх хөдөлгөөний улмаас Атлантын далай өдөр бүр 2 см-ээр тэлж байдаг. Энэ нь далайн ёроолоос магма дээш гарч, шинэ хөрс бий болгодог “ёслог ургалтын” үйл явц юм.

🏴‍ Нэгдсэн Вант Улс жилд 2.5 см Европоос холддог

Нэгдсэн Вант Улс нь тектоник хавтангийн хөдөлгөөнөөс шалтгаалан Европ тивээс жилд дунджаар 2.5 см-ээр холдож байна. Хэдийгээр бид мэдэрдэггүй ч GPS хиймэл дагуулууд энэхүү хөдөлгөөнийг тогтмол хэмждэг.

🌍Диомедын арлууд: Өвөрмөц соёл, цаг хугацааны заагт орших хосгүй орон зай
Аляска ба Оросын хооронд орших Диомедийн арлууд нь ердөө 2 милийн зайтай ч улсын хил болон цаг хугацааны ялгааг тогтоодог олон улсын шугамаар тусгаарлагдсан. Том Диомед нь ОХУ-ын цэргийн бүс, Жижиг Диомед дээр Инюпиакийн жижиг суурин бий. Цагийн зөрүү нь 20–21 цаг буюу бараг бүтэн өдөр юм.

Нил хамгийн урт, Амазон хамгийн их ус урсдаг
Нил мөрөн уртаараа дэлхийд тэргүүлдэг ч Амазон мөрөн хамгийн их усыг зөөдөг. Нил нь цөлөөр урсдаг бол Амазон нь өтгөн ширэнгэд, олон салаа урсгалаар дамжин их хэмжээний ус тээдэг.

Говь — дэлхийн хамгийн том хүйтэн цөл

Монгол, Хятадын нутгийг дамнасан Говь бол дэлхийн хамгийн том хүйтэн цөл юм. Хавар, өвөл нь цас орж, -40°C хүрдэг. Элсэн манхан, хад чулуу бүхий нутагт эртний үлэг гүрвэлийн олдворууд олдсон байдаг.

2. 🛠️ Инженерчлэл

 🏙️Бурж Халифа ба цахилгаан хэрэглээ

Дэлхийн хамгийн өндөр барилга болох Burj Khalifa нь өдөр бүр маш их цахилгаан хэрэглэдэг. Түүний хэрэглээ нь жижиг дүүрэг, хотхоныг бүрэн тэжээхүйц хэмжээтэй. Ийм өндөр барилга нь цахилгаан шат, гэрэлтүүлэг, агааржуулалт зэрэг олон системийг байнга ажиллуулах шаардлагатай болдог. Бурж Халифа нь Дубай хотод орших тэнгэр баганадсан байшин юм.

🤖 Эртний робот – Херон Александриа

МЭӨ 4-р зуунд Грекийн инженер Херон Александриа автомат хөдөлгүүрт төхөөрөмж бүтээжээ. Тэрээр уураар ажилладаг хаалга онгойлгогч, театрын автомат тоглогч зэргийг зохион бүтээсэн. Эдгээр бүтээлүүд нь өнөөгийн роботын үндэс болсон анхны инженерчлэлийн гайхамшгууд байв.

🌊 Хөвөгч хот байгуулах боломж

Орчин үеийн инженерчлэл, архитектурын дэвшлээр далайн дээр хөвөгч хот барих боломж бүрдээд байна. Хэрэв хангалттай санхүүжилт, зохион байгуулалт байвал байгальд ээлтэй, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицсон хөвөгч хот байгуулах нь техник талаасаа бүрэн боломжтой.

3. 🔬 Байгалийн шинжлэх ухаан

Атомын цөмийн хоосон зай
Атомын дийлэнх нь хоосон зай юм. Атомын цөм маш жижиг бөгөөд протон, нейтронуудын хооронд асар их завсар зайтай. Энэ хоосон орон зай нь орчлонгийн 99.9999999%-ийг эзэлдэг. Хэрвээ энэ бүх хоосон зайг шахвал бүх хүн төрөлхтөн нэг шоо элсэн чихэрт багтана. 

⚛️ Одны дэлбэрэлтээс үүссэн атом
Хүний биед агуулагддаг нүүрстөрөгч, кальци, төмөр зэрэг олон элементүүд нь асар том оддын дэлбэрэлтээр үүссэн. Супернова дэлбэрэлтээр эдгээр элементүүд орчлонг бүрхэж, Дэлхий ба амьдралыг бүрэлдүүлжээ. Үнэхээр л бид үхэж буй оддын тоосноос бүтсэн гэдэг нь шинжлэх ухааны үнэн юм.

⛓️Секунд тутам 100 аянга

Дэлхий дээр секунд тутамд дунджаар 100 аянга цахилгаан буудаж байдаг. Энэ нь өдөрт 8 сая гаруй удаа болж байгаа гэсэн үг. Аянга нь үүлэнд үүссэн цэнэгийн тэнцвэргүй байдлаас үүсдэг бөгөөд дэлхийн азотын мөчлөгт чухал нөлөө үзүүлдэг.

🧿Графен — хамгийн хатуу материал
Графен бол нүүрстөрөгчийн атомын нэг давхарга бөгөөд зургаан өнцөгт бүтэцтэй. Энэ нь гангаас 200 дахин бат бөх, хэт хөнгөн, уян хатан. Алмазаас ялгаатай нь графен нь цахилгаан, дулааныг маш сайн дамжуулдаг ба ирээдүйн нано технологид хамгийн ирээдүйтэй материал гэгддэг.

4. 🩺 Анагаах ухаан

🦠Хүний биед орших бактери

Хүний бие дотор 100 триллион гаруй бактери амьдардаг бөгөөд энэ нь биеийн эсүүдээс 10 дахин их. Ихэнх нь гэдсэнд оршиж, хоол боловсруулах, дархлаа, сэтгэцийн эрүүл мэндэд чухал үүрэгтэй. Үүнийг “микробиом” гэж нэрлэдэг ба биеийн ерөнхий эрүүл мэндэд нэн чухал.

💞Зүрхний өдөр тутмын ачаалал

Хүний зүрх өдөр бүр 100,000 орчим удаа цохилж, 7,600 литр орчим цус шахдаг. Энэ нь хүчилтөрөгч, шим тэжээлийг бүх эрхтэнд хүргэж өгдөг. Жижигхэн хэрнээ тасралтгүй ажилладаг зүрх бол хүний биеийн хамгийн завгүй, амин чухал эрхтэн юм.

🧠Эрэгтэй, эмэгтэй хүний тархины ялгаа
Судалгаагаар эмэгтэйчүүдийн тархи мэдрэлийн эсүүдийн хооронд илүү холбоостой байдаг нь олон зүйл зэрэг хийх, сэтгэл хөдлөл ойлгоход дөхөм. Эрэгтэйчүүдийн тархи харин тархины хэсгүүдийн хоорондын холбоо сайтай, төвлөрч ажиллахад илүү оновчтой. Энэ ялгаа нь байгалийн зохилдлогоо болохоос биш давуу тал биш юм.

5. 📜Түүх

👑Чингис хааны эзэнт гүрэн – 33 сая км²
Чингис хаан дэлхийн түүхэн дэх хамгийн өргөн уудам, залгаа нутагтай эзэнт гүрнийг байгуулсан бөгөөд 33 сая км² хүрч байв. Энэ нь Солонгосоос зүүн Европ хүртэл үргэлжилж, олон ард түмнийг нэгтгэсэн. Түүний удирдлага нь худалдаа, харилцаа, улс төрийг дэлхий даяар өөрчилсөн.

⏳Тайлагдаагүй эртний бичээсүүд

Хүн төрөлхтөн 3000 жилийн өмнө бичгийн систем зохион бүтээж, худалдаа, хууль, түүхээ тэмдэглэж эхэлсэн. Гэвч эдгээрийн 90 орчим хувь (жишээ нь: Линеар A, Ронгоронго зэрэг) өнөөг хүртэл тайлагдаагүй хэвээр байна. Эдгээр нь устаж үгүй болсон соёл иргэншлийн нууцыг хадгалсан хэвээр.

🔱Майячууд ба “тэг” гэсэн ойлголт

Майягийн соёл иргэншил МЭ 4-р зуунд математикийн “0” буюу “тэг” гэсэн ойлголтыг хэрэглэж байжээ. Энэ дэвшилтэт ойлголт нь тэдэнд нарийн тооцоолол хийх, он тооллын системээ боловсруулахад тус болсон бөгөөд Европ, Азиас ч өмнө хэрэглэж эхэлсэн байв.

🔱Монгол дахь Хүннүгийн бичээсүүд
Хүннү гүрний үед хамаарах бичээсүүд Монгол нутгаас олдсон бөгөөд 2000 гаруй жилийн настай. Зарим нь эртний Төвд үсгээр бичигдсэн нь Төв Азийн эртний соёлын харилцааг гэрчилнэ. Эдгээр бичээсүүд Монголын төр, бичиг үсгийн эх үүсвэрийг судлахад чухал хувь нэмэртэй